Co to jest krztusiec (koklusz) – objawy, przyczyny i leczenie

Krztusiec, choć przez dekady niemal zapomniany dzięki szczepieniom, znów daje o sobie znać. Dlaczego choroba tak groźna dla najmłodszych wraca w XXI wieku? Czy nasze społeczeństwo utraciło odporność zbiorową? W świecie, w którym postęp medycyny pozwolił niemal całkowicie wyeliminować wiele zakaźnych chorób wieku dziecięcego, ponowny wzrost zachorowań na krztusiec budzi niepokój.

Co to jest krztusiec?

Krztusiec, znany szerzej jako koklusz, to ostra choroba zakaźna układu oddechowego. Za rozwój krztuśca odpowiada gram-ujemna bakteria Bordetella pertussis i jest chorobotwórcza wyłącznie dla ludzi. Atakuje ona błony śluzowe dróg oddechowych i produkuje toksynę, która niszczy komórki nabłonka. Choć wielu z nas może kojarzyć tę chorobę głównie z dzieciństwem, nie jest wyłącznie problemem najmłodszych. Choroba dotyka ludzi w każdym wieku i można na nią zachorować wielokrotnie przez całe życie.

Jak dochodzi do zakażenia kokluszem?

Krztusiec jest bardzo zaraźliwy i najczęściej przenosi się drogą kropelkową. Kiedy osoba chora na krztusiec kaszle lub kicha, bakterie Bordetella pertussis uwalniają się w postaci mikroskopijnych kropelek śliny. Te drobne cząsteczki unoszą się w powietrzu i mogą zostać wdychane przez osoby znajdujące się w pobliżu. Właśnie ten mechanizm sprawia, że choroba szybko rozprzestrzenia się wśród ludzi. Największa zaraźliwość występuje w pierwszych dwóch tygodniach choroby i utrzymuje się przez około 3–4 tygodnie.

Szczególnie narażone na zakażenie są miejsca, w których ludzie przebywają blisko siebie, takie jak:

• żłobki,
• przedszkola,
• szkoły,
• domy opieki i inne placówki zbiorowego pobytu.

Aby ograniczyć ryzyko zakażenia, warto wdrożyć podstawowe zasady profilaktyki:

• regularne mycie rąk,
• zasłanianie ust i nosa podczas kichania lub kaszlu,
• aktualne szczepienia ochronne.

To proste działania, które mogą znacząco zmniejszyć ryzyko zachorowania. Zarówno u nas, jak i u osób z naszego otoczenia.

Objawy krztuśca u dzieci i dorosłych

U dorosłych objawy krztuśca mogą być mniej wyraźne na początku choroby. Często przypominają one przewlekły kaszel spowodowany innymi czynnikami. Mimo to dorośli doświadczają podobnych epizodów napadowego kaszlu jak dzieci, choć jego intensywność może być nieco łagodniejsza. Niekiedy dochodzi także do utraty masy ciała z powodu częstych napadów kaszlu prowadzących do nudności czy wymiotów.

W przypadku dzieci często zaczyna się jak zwykłe przeziębienie: pojawia się lekki kaszel oraz nieżyt nosa. Jednak z biegiem czasu kaszel staje się bardziej intensywny, przekształcając się w charakterystyczne napady. Te ataki kaszlu są gwałtowne i trwają kilka tygodni, powodując duszności oraz uczucie wyczerpania.

W obu grupach wiekowych niezwykle ważna jest szybka diagnoza i odpowiednie leczenie krztuśca. Dzięki temu można złagodzić przebieg choroby oraz zmniejszyć ryzyko powikłań zdrowotnych. Szczególnie istotne jest stosowanie szczepień ochronnych już od pierwszego roku życia dziecka. Dzięki nim możliwe jest zapobieganie ciężkim przypadkom tej infekcji.

W przebiegu krztuśca wyróżnia się trzy okresy

1. Nieżytowy – objawy grypopodobne; trwa 1-2 tygodni.
2. Napadowego kaszlu – trwa 2-4 tygodni; napady kaszlu są szczególnie niebezpiecznie u niemowląt prowadząc do sinicy i bezdechu, u dzieci starszych i dorosłych kaszel nasila się zwykle w okresie nocnym lub pod wpływem niektórych czynników jak kichanie, ziewanie lub jedzenie.
3. Zdrowienia – kaszel coraz rzadszy może się utrzymywać nawet do 3-4 miesięcy, jest to wynikiem uszkodzenia śluzówki dróg oddechowych łatwo ulegającej podrażnieniu.
   Stopień nasilenia objawów zależy przede wszystkim od wieku chorego oraz jego ogólnej odporności.
   

Stopień nasilenia objawów zależy przede wszystkim od wieku chorego oraz jego ogólnej odporności.

Najczęstsze objawy krztuśca to:

• napadowy męczący kaszel,
• świszczący wdech przypominający pianie koguta,
• duszności,
• wymioty po atakach kaszlu.

Szczególnie narażone są niemowlęta i małe dzieci. U nich choroba może rozwijać się bardzo szybko i mieć wyjątkowo ciężki przebieg.

Typowe objawy u dzieci i niemowląt

U najmłodszych krztusiec może stanowić poważne zagrożenie dla zdrowia i życia. Często prowadzi do groźnych powikłań, takich jak:

• bezdechy – chwilowe zatrzymanie oddechu,
• sinica – zasinienie skóry spowodowane niedotlenieniem,
• drgawki – mimowolne, rytmiczne skurcze mięśni, często towarzyszące utracie przytomności lub zaburzeniom neurologicznym.

Powikłania związane z kokluszem

Krztusiec, choć często kojarzony jedynie z dokuczliwym kaszlem, może prowadzić do poważnych komplikacji zdrowotnych, zwłaszcza gdy nie jest odpowiednio leczony. Do najczęstszych powikłań u dzieci i dorosłych możemy zaliczyć:

1. Zapalenie płuc (a także niedodma i odma opłucnowa) – ta groźna infekcja płuc wynika z osłabienia organizmu przez długotrwałe ataki kaszlu, które są charakterystyczne dla krztuśca. W przypadku braku szybkiej interwencji medycznej, choroba ta może prowadzić do trwałych uszkodzeń układu oddechowego.
2. Zapalenie ucha środkowego – może prowadzić do niedosłuchu lub głuchoty
3. Uszkodzenie mózgu – intensywne napady kaszlu mogą powodować niedotlenienie organizmu, co w skrajnych przypadkach prowadzi do zaburzeń neurologicznych. Szczególnie narażone na to ryzyko są niemowlęta i małe dzieci, których układ nerwowy nie jest jeszcze w pełni rozwinięty.
4. Pęknięcia żeber – spowodowane silnymi skurczami mięśni podczas kaszlu czy przepukliny brzusznej, wynikające ze zwiększonego ciśnienia w jamie brzusznej podczas napadów kaszlu. Są to bolesne stany wymagające dodatkowych interwencji medycznych i mogą znacznie obniżyć jakość życia pacjenta.
5. Osłabienie układu odpornościowego – ogólne wyczerpanie organizmu sprzyjają podatności na inne infekcje, co dodatkowo komplikuje proces leczenia. Szczególnie wrażliwe są osoby starsze oraz te z osłabioną odpornością, u których krztusiec może być katalizatorem dla rozwoju innych chorób.
6. Bezsenność i zmęczenie – uporczywe napady kaszlu często występują nocą, zakłócając sen pacjentów. Chroniczne zmęczenie wpływa nie tylko na fizyczne samopoczucie chorego, ale także na jego kondycję psychiczną, prowadząc do obniżenia jakości życia.
7. Zaburzenia wzroku – choć rzadkie, intensywne napady kaszlu mogą prowadzić do podwyższonego ciśnienia wewnątrzgałkowego lub krwotoków spojówkowych, co skutkuje chwilowymi problemami ze wzrokiem.

Diagnostyka i metody leczenia krztuśca

Koklusz, to choroba, której wczesna diagnoza ma kluczowe znaczenie dla skuteczności terapii. Pierwszym krokiem jest zawsze dokładny wywiad medyczny, podczas którego lekarz zbiera informacje o występujących objawach oraz ich czasie trwania. Charakterystyczne napady kaszlu oraz inne symptomy mogą wskazywać na tę chorobę.

W celu potwierdzenia diagnozy często stosuje się badania laboratoryjne:

1. Posiewy mikrobiologiczne próbek wydzieliny z nosa lub gardła polegające na hodowli bakterii Bordetella pertussis.

2. Badania serologiczne, oznaczenie poziomu przeciwciał IgA i IgG przeciwko toksynie krztuścowej (pertussis toxin) w surowicy krwi pozwala na ocenę odpowiedzi immunologicznej organizmu. Wysoki poziom przeciwciał IgA może świadczyć o świeżym lub trwającym zakażeniu, natomiast podwyższone IgG może wskazywać na przebyte zakażenie lub odpowiedź poszczepienną. Interpretacja tych wyników wymaga jednak uwzględnienia wieku pacjenta, historii szczepień i czasu od pojawienia się objawów. W tym celu można wykonać badania:

• Krztusiec toksyna (Bordetella pertussis) p/c IgA
• Krztusiec toksyna (Bordetella pertussis) p/c IgG

3. Reakcja łańcuchowa polimerazy (PCR), bardzo czuła technika diagnostyczna, która umożliwia wykrycie śladowych ilości materiału genetycznego bakterii krztuśca w próbkach pobranych od pacjenta. Ze względu na swoją dokładność PCR jest coraz częściej stosowanym narzędziem w laboratoriach medycznych.

Dzięki połączeniu danych klinicznych z wynikami badań molekularnych i serologicznych możliwe jest precyzyjne rozpoznanie krztuśca.

Po postawieniu diagnozy rozpoczyna się odpowiednie leczenie mające na celu złagodzenie objawów i zapobieganie rozprzestrzenianiu się choroby zakaźnej. Antybiotyki są podstawą terapii. Pomagają one skrócić czas trwania infekcji oraz zmniejszyć ryzyko powikłań zdrowotnych zarówno u dzieci, jak i dorosłych. Ważne jest jednak rozpoczęcie antybiotykoterapii we wczesnym stadium choroby. Najlepiej jeszcze przed pojawieniem się intensywnych napadów kaszlu.

Podczas leczenia istotną rolę odgrywa również wsparcie farmakologiczne łagodzące objawy kaszlu oraz poprawiające komfort życia pacjentów dotkniętych krztuścem. W niektórych przypadkach konieczne może być stosowanie leków rozszerzających oskrzela lub preparatów przeciwbólowych redukujących ból powodowany przez częste ataki kaszlu.

Znaczenie szczepień przeciwko krztuścowi

Programy szczepień są starannie opracowywane, aby zapewnić maksymalną ochronę już od pierwszych lat życia. Dzieci otrzymują pierwszą dawkę szczepionki przeciwko krztuścowi zazwyczaj w wieku kilku miesięcy. Kolejne dawki podawane są zgodnie z harmonogramem, by utrzymać wysoką odporność przez kolejne lata życia dziecka. Szczególnie ważne jest to w przypadku najmłodszych, których układ immunologiczny nie jest jeszcze w pełni rozwinięty.

Dla dorosłych regularne aktualizowanie dawek szczepionek jest równie istotne. Odporność uzyskana dzięki wcześniejszym dawkom może z czasem ulec osłabieniu, dlatego konieczne jest ponawianie szczepień co kilka lat. To działanie pozwala na zmniejszenie liczby nowych zachorowań w populacji oraz minimalizację ryzyka wystąpienia poważnych komplikacji zdrowotnych związanych z infekcją Bordetella pertussis.

Warto pamiętać, że nawet osoby zaszczepione mogą zetknąć się z bakteriami wywołującymi krztusiec; jednak dzięki szczepieniom, mimo zachorowania, przebieg infekcji będzie łagodniejszy i krótszy niż u osób nieszczepionych. W ten sposób ograniczamy także liczbę przypadków wymagających intensywnego leczenia szpitalnego czy długotrwałego nadzoru medycznego.

Szczególną uwagę należy zwrócić na grupy najbardziej narażone na ciężkie przebiegi infekcji. Niemowlęta oraz osoby starsze lub posiadające osłabiony układ odpornościowy powinny być szczególnie chronione poprzez regularne stosowanie odpowiednich dawek szczepień ochronnych przeciwko pałeczkom krztuśca.

Podsumowanie

Krztusiec to choroba niebezpieczna i nieprzewidywalna. Dlatego kluczowe jest wczesne rozpoznanie i szybkie wdrożenie odpowiedniego leczenia. Nie można zapominać o profilaktyce. Szczepienia ochronne stanowią najlepszą broń w walce z kokluszem, chroniąc zarówno najmłodszych, jak i dorosłych przed groźnymi powikłaniami tej choroby. Współczesna medycyna oferuje szeroki wachlarz możliwości terapeutycznych, dzięki którym wiele komplikacji zdrowotnych związanych z krztuścem można skutecznie opanować lub im zapobiec.

Najczęściej zadawane pytania dotyczące Salmonelli

Czy dorosły może zachorować na krztusiec?

Tak. Choć objawy są zwykle łagodniejsze niż u dzieci, dorośli mogą zachorować, zwłaszcza jeśli nie otrzymali dawek przypominających szczepionki. Mogą też być nieświadomym źródłem zakażenia dla niemowląt.

Czy można zachorować na krztusiec mimo szczepienia?

Tak, ale przebieg choroby u osoby zaszczepionej jest zazwyczaj łagodniejszy i krótszy. Odporność po szczepieniu maleje z czasem, dlatego ważne są dawki przypominające, również u dorosłych.

Jak długo trwa okres inkubacji krztuśca

Okres inkubacji wynosi 7-14 dni.
Jak długo chory na krztusiec zaraża innych?

Bez leczenia nawet do 3-4 tygodni od pojawienia się kaszlu. Po rozpoczęciu antybiotykoterapii chory przestaje być zaraźliwy po około 5 dniach.

Czy kobiety w ciąży powinny się szczepić przeciwko krztuścowi?

Tak. Szczepienie w III trymestrze ciąży zalecane jest w wielu krajach, ponieważ pozwala przekazać dziecku przeciwciała ochronne przed ukończeniem pierwszych szczepień.

Jakie są różnice między kaszlem krztuścowym a kaszlem w zwykłym przeziębieniu?

Kaszel krztuścowy jest napadowy, bardzo intensywny, często kończy się charakterystycznym „pianiem” przy wdechu i może wywoływać wymioty. Kaszel w przeziębieniu jest zwykle łagodniejszy, mokry i nie ma napadowego charakteru.

 

Bibliografia:

1. Mazur-Melewska K., Cywińska K., Mania A., Kemnitz P., Służewski W., Figlerowicz M.:, Krztusiec – od historii do współczesności, LEKARZ POZ 2018, 6, s. 469-476
2. Kawalec W.: Pediatria. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2013
3. Magdzik W., Naruszewicz-Lesiuk D., Zieliński A.: Choroby zakaźne i pasożytnicze – epidemiologia i profilaktyka. Α-medica press 2007
4. Szczeklik A., Gajewski P., Interna Szczeklika mały podręcznik 2024/2025, Medycyna Praktyczna, Kraków 2020.
5. Ślusarczyk J,. Dudziak M., Flisiak R., Grzesiowski P, i inni: Zalecenia Polskiej Grupy Ekspertów ds. Szczepień przeciwko Krztuścowi dotyczące wskazań do stosowania skojarzonych szczepionek przeciwkrztuścowych (dTpa) u starszych dzieci, młodzieży i dorosłych (marzec 2010). Med Prakt Pediatr 2010, wydanie specjalne 1, 43-44
6. Prygiel M., Mosiej E, A. A. Zasada A.A.: Przyczyny wzrostu liczby zachorowań na krztusiec, „Postępy Mikrobiologii” 2020, t. 59, nr 1, s. 11–24
7. Rosłonkiewicz–Wiechowska K.: Krztusiec – stara choroba i nowe metody zapobiegania, „Forum Medycyny Rodzinnej” 2017, t. 11, nr 3, s. 107–113